ચાલતી ટ્રેનને જોઈને લોકો થિયેટરમાંથી ભાગ્યા હતા:એક ટિકિટ એક તોલા સોનાના ભાવમાં વેચાઈ, આ રીતે ભારતમાં પહેલી ફિલ્મનું થયું હતું સ્ક્રીનિંગ

7 જુલાઈ 1896

સ્થળ- વોટસન હોટેલ, મુંબઈ

સાંજે 6 વાગ્યાની આસપાસ શહેરના 200 જાણીતા ધનિક લોકો હોટલના ઓડિટોરિયમમાં ભેગા થયા હતા. અહીં એક ચમત્કાર થવાનો હતો. ઓડિટોરિયમની એક બાજુ સફેદ પડદો મૂકવામાં આવ્યો હતો, જેની સામે આજે થિયેટરમાં જેમ બધા લોકો ખુરશીઓ પર બેઠા હતા. કેટલાક અંગ્રેજો અહીં એવી વસ્તુ બતાવવાના હતા જેને સિનેમા કહેવામાં આવે છે. એવો દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે સ્ક્રીન પર લોકો અને પ્રાણીઓ ફરતા જોવા મળશે. આ ચમત્કાર જોવા માટે આ 200 લોકોએ 1 રૂપિયા આપીને ટિકિટ ખરીદી હતી. 1896ના તે સમયગાળામાં સોનાના એક તોલાનો ભાવ એક રૂપિયો હતો.

આ બાદ ઓડિટોરિયમમાં અંધારું થઈ ગયું અને સિનેમા શરૂ થયું. જે દાવો કરવામાં આવ્યો હતો તે સાચો જ નીકળ્યો. કેટલાક લોકો સામે સફેદ સ્ક્રીન પર એક ફેક્ટરી છોડી રહ્યા હતા, આ ફિલ્મનું નામ હતું ‘વર્કર્સ લીવિંગ ધ લ્યુમિયર ફેક્ટરી’. તે ખરેખર એક ચમત્કાર હતો. લોકો આંખો બંધ કરીને પડદા તરફ જોઈ રહ્યા હતા. આ કેવી રીતે શક્ય છે? કેવી રીતે લોકો કપડાના પડદા પર ચાલતા જોઈ શકાય છે. દરેકના ચહેરા પર આ પ્રશ્ન દેખાતો હતો. 46 સેકન્ડની ફિલ્મ પૂરી થઈ ગઈ છે. લોકો આશ્ચર્યથી ભરેલા હતા. તે ખરેખર એક ચમત્કાર હતો. થોડા સમય પછી બીજી ફિલ્મ શરૂ થઈ, તે પણ થોડીક સેકન્ડની હતી. જેનું નામ હતું ‘ધ અરાઇવલ ઓફ અ ટ્રેન’ જેમાં પ્લેટફોર્મ પર ટ્રેન આવતી દેખાડવાની હતી.

ફિલ્મ શરૂ થઈ અને સ્ક્રીન પર ચાલતી ટ્રેન જોઈને લોકોમાં હોબાળો મચી ગયો. ફિલ્મ જોતા લોકોને લાગ્યું કે ટ્રેન ખરેખર તેમની તરફ આવી રહી છે. અને બધાને મારી નાખશે. થિયેટરમાં બધી સ્ત્રીઓ ભયથી બેહોશ થઈ ગઈ. મોટાભાગના પુરૂષ પ્રેક્ષકો થિયેટરમાંથી ભાગી ગયા હતા. બધાને લાગતું હતું કે આજે અંગ્રેજો તેમને ટ્રેન વડે કચડીને મારી નાખશે.

લગભગ 127 વર્ષ પહેલાં ભારતમાં સિનેમા આ સ્ટાઇલમાં શરૂ થયું હતું. જો કે, કોઈ પૂર્વ નિર્ધારિત આયોજન મુજબ આ બન્યું ન હતું. આ ફિલ્મનો શો ઓસ્ટ્રેલિયામાં થવાનો હતો પરંતુ ફિલ્મ સાથે ઓસ્ટ્રેલિયા જઈ રહેલા લુમિયર બ્રધર્સનો કાર્યક્રમ રદ કરવામાં આવ્યો હતો. પછી તેમણે વિચાર્યું કે શા માટે માત્ર ભારતમાં જ ફિલ્મો બતાવવામાં ન આવે. અહીંથી જ ભારતમાં ફિલ્મો બતાવવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ હતી.

આજે એ ઐતિહાસિક દિવસના 127 વર્ષ પૂર્ણ થયા છે. આ અવસર પર જાણો ભારતને સિનેમા સાથે કેવી રીતે પરિચય થયો અને લોકોને ફિલ્મો વિશે જાણવા મળ્યું-

ભારતમાં સિનેમા 1896માં આવ્યું હતું, પરંતુ સિનેમાને દુનિયા સમક્ષ લાવવાની કહાની જાણવા માટે થોડું પાછળ જવું પડશે.
આ 1878ની વાત છે, જ્યારે યુકેના વૈજ્ઞાનિક એડવર્ડ મુયબ્રિજ એ જોવા માગતા હતા કે દોડતા ઘોડાના ચારેય પગ હવામાં છે કે નહીં.

આ માટે તેણે દોડતા ઘોડાઓની સિરીઝમાં ચિત્રો લેવા માટે 40 સ્થિર ફોટોગ્રાફી કેમેરાનો ઉપયોગ કર્યો.

પગની સ્થિતિ જાણવા એડવર્ડે એક પછી એક તમામ ચિત્રો બદલ્યા. જ્યારે ચિત્રો ગતિમાં બદલાઈ, ત્યારે તેઓએ જોયું કે તે ઘોડો સ્થિર છબી હોવા છતાં દોડતો હતો.

1888મા ફ્રેન્ચ વૈજ્ઞાનિક લુઇસ લે પ્રિન્સે મોશન કેમેરાની શોધ કરી. તે જ વર્ષે 14 ઓક્ટોબર 1888ના રોજ લુઈસે ઈંગ્લેન્ડમાં તે મોશન કેમેરા વડે પહેલું મોશન પિક્ચર શૂટ કર્યું. તેનો સમયગાળો માત્ર 2.11 સેકન્ડ હતો, જેને રાઉન્ડહે ગાર્ડન સીન નામ આપવામાં આવ્યું છે.

પ્રથમ મોશન પિક્ચર બનાવનાર વૈજ્ઞાનિક અચાનક ગાયબ, આજે પણ રહસ્ય વણઉકલ્યું
લેવિસ 1890મા મેનહટનમાં તેની પ્રથમ મોશન પિક્ચર રજૂ કરવા માગતા હતા, પરંતુ તે પહેલાં તે 16 સપ્ટેમ્બર, 1890ના રોજ અચાનક ગાયબ થઈ ગયા હતા. તેમની સાથે શું થયું, તે ક્યાં ગયા, કેમ ગયા આવા અનેક સવાલો તેમણે પાછળ છોડી દીધા. વિશ્વને શોધ બતાવનાર લુઈસનું અચાનક ગાયબ થવું એ હજુ પણ એક વણઉકેલાયેલ રહસ્ય છે, કારણ કે તે ફરી ક્યારેય દુનિયાની સામે આવ્યો નથી.

લુઈસને હંમેશા પ્રથમ મોશન પિક્ચર બનાવવાનો શ્રેય આપવામાં આવ્યો છે, પરંતુ તે લ્યુમિયર ભાઈઓ હતા જેમણે તેમની શોધ વિશ્વ સમક્ષ લાવી હતી. તેમણે મોશન પિક્ચર કેમેરા વડે 1895માં ‘ધ અરાઇવલ ઓફ ધ ટ્રેન’ બનાવી હતી. તેમણે તે જ વર્ષે પેરિસમાં તેનું સ્ક્રીનિંગ કર્યું હતું.

આગળ લ્યુમિયર ભાઈઓએ 10 વધુ ટૂંકી મોશન પિક્ચર્સ (ફિલ્મો) બનાવી અને વિશ્વભરમાં તેનું સ્ક્રીનિંગ શરૂ કર્યું. સ્ક્રિનિંગમાં આવેલા શહેરોના ધનિક લોકોએ લુમિયર બ્રધર્સ પાસેથી મોશન કેમેરા ખરીદીને ફિલ્મો બનાવવાનું શરૂ કર્યું.

સિનેમા અકસ્માતે ભારત પહોંચ્યું
લ્યુમિયર બ્રધર્સ તેમની ફિલ્મો સાથે વિશ્વની મુસાફરી કરી રહ્યા હતા અને પૈસા કમાતા હતા. તેઓ તેમની 6 ફિલ્મો સાથે 1896માં ઓસ્ટ્રેલિયા જઈ રહ્યા હતા, પરંતુ પ્રવાસ રદ થતાં તેમને ભારતમાં જ રોકાઈ જવું પડ્યું હતું. ભારતમાં બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન જ્યારે લુમિયર ભાઈઓને મુંબઈમાં રહેવું પડ્યું ત્યારે તેઓએ વિચાર્યું કે શા માટે વધુ પૈસા કમાવવા માટે તેમની ફિલ્મો ભારતમાં બતાવવી જોઈએ. બંને વોટ્સન હોટેલમાં રોકાયા હતા, તેથી તેઓએ ત્યાં સ્ક્રીનિંગ કરવાનું નક્કી કર્યું.

ફિલ્મનું પ્રીમિયર 7 જુલાઈ 1896ના રોજ થયું હતું, જ્યાં શહેરના 200 પ્રખ્યાત ધનિક લોકો 1 રૂપિયાની ટિકિટ લઈને ફિલ્મ જોવા આવ્યા હતા. તે સ્ક્રિનિંગમાં લ્યુમિયર ભાઈઓએ પ્રથમ ફિલ્મ વર્કર લીવિંગ ધ લ્યુમિઅર ફેક્ટરી બતાવી. તે દિવસે સિનેમા ભારતમાં આવ્યું. લોકોને તે ફિલ્મ એટલી ગમી કે લ્યુમિયર ભાઈઓએ તેમની ફિલ્મો નોવેલ્ટી થિયેટરમાં થોડા વધુ દિવસો માટે બતાવી.

ભારતમાં બનેલ પ્રથમ મોશન પિક્ચર
1897મા વિદેશી ફિલ્મ નિર્માતા પ્રોફેસર સ્ટીવનસને કલકત્તાના સ્ટાર થિયેટરમાં એક ફિલ્મ પ્રસ્તુતિ કરી. આ પ્રસ્તુતિ ભારતીય ફોટોગ્રાફર હીરાલાલ સેન દ્વારા તેમના મોશન કેમેરામાં રેકોર્ડ કરવામાં આવી હતી અને તે પછીના વર્ષે તેનું સ્ક્રીનિંગ કરવામાં આવ્યું હતું.

હિરાલાલ દ્વારા તે ફિલ્મનું નામ ‘ધ ફ્લાવર ઑફ પર્શિયા’ રાખવામાં આવ્યું હતું જે 1898માં રિલીઝ થઈ હતી. આ ભારતનું પ્રથમ મોશન પિક્ચર હતું. એક વર્ષ પછી, જ્યારે એચ.એસ. ભાટાવડેકરે મુંબઈના હેંગિંગ ગાર્ડન્સ ખાતે કુસ્તી મેચનું રેકોર્ડિંગ કર્યું, ત્યારે તે ભારતમાં રેકોર્ડ કરાયેલ પ્રથમ દસ્તાવેજી ફિલ્મ બની.

વર્ષો પછી દાદાસાહેબ ટોર્નેએ 1912માં ભારતની પ્રથમ ફૂલ લેન્થની ફિલ્મ બનાવી, જો કે તે એક નાટકનું રેકોર્ડિંગ હતું, તેથી તે પ્રથમ ફીચર ફિલ્મ તરીકે લાયક નહોતું. બીજા વર્ષે 1913માં દાદાસાહેબ ફાળકેએ ભારતની પ્રથમ ફિચર ફિલ્મ ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ બનાવી.

બોક્સ ઓફિસ ઓપનિંગ
1904માં બોક્સ ઓફિસ શબ્દ ફિલ્મોની કમાણી માપવા માટે દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો.

આ શબ્દનો ઉપયોગ 1786 થી થિયેટરની ટિકિટ વેચાણ વિન્ડો માટે કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ 1904 થી તેનો ઉપયોગ ફિલ્મોના કલેક્શન માટે થતો હતો.

હવે ફિલ્મની ટિકિટ 2400 રૂપિયા સુધી વેચાઈ રહી છે.
મલ્ટિપ્લેક્સના આગમન સાથે ટિકિટના ભાવમાં ઝડપી ઉછાળો આવ્યો છે. આજે પણ, જ્યારે સિંગલ સ્ક્રીન સિનેમાની ટિકિટની કિંમત 120-180 વચ્ચે છે, મેટ્રોમાં કેટલાક મલ્ટિપ્લેક્સ એક ટિકિટ માટે 2000 થી 2400 રૂપિયા વસૂલે છે. 25 જાન્યુઆરીએ રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ ‘પઠાન’ની ટિકિટ ગુરુગ્રામના એમ્બિયન્સ મોલમાં 2,400 રૂપિયા સુધી વેચાઈ હતી. અને તાજેતરમાં રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ ‘આદિપુરુષ’ની ટિકિટની કિંમત 2200 રૂપિયા સુધીની હતી.

1908માં બનેલી વિશ્વની પ્રથમ રંગીન ફિલ્મને ભારતમાં પહોંચતા 19 વર્ષ લાગ્યા હતા
વિશ્વની પ્રથમ રંગીન ફિલ્મ ‘અ વિઝિટ ટુ ધ સી સાઇડ’ છે. 8 મિનિટની આ ફિલ્મ બ્રિટિશ ભાષામાં બનાવવામાં આવી છે, જેમાં કેટલીક મહિલાઓ બીચ પર જોવા મળે છે. ઈંગ્લેન્ડના બ્રાઈટન સધર્નના બીચ પર તેનું શૂટિંગ કરવામાં આવ્યું હતું. તે જ્યોર્જ આલ્બર્ટ સ્મિથે બનાવ્યું હતું. તે જ સમયે, ભારતમાં રંગીન ફિલ્મોનો યુગ આવતાં 19 વર્ષ લાગ્યાં. વર્ષ 1937માં અરદેશર ઈરાનીએ ભારતની પ્રથમ રંગીન ફિલ્મ ‘કિસાન કન્યા’ બનાવી હતી.

1927માં દુનિયાને વાતો કરતી ફિલ્મો મળી, આ અકસ્માત તેની રિલીઝના એક દિવસ પહેલાં થયો હતો
સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગની શોધ 1920માં થઈ હતી અને 6 ઓક્ટોબર 1927ના રોજ વિશ્વની પ્રથમ બોલતી ફિલ્મ ‘ધ જાઝ સિંગર’ રિલીઝ થઈ હતી. ટોકિંગ ફિલ્મ એટલે કે ફિલ્મમાં પાત્રોના સંવાદો હતા અને બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક હતું. અગાઉ, રેકોર્ડિંગની સુવિધાના અભાવમાં,ફક્ત મૂંગી ફિલ્મો જ બનાવવામાં આવતી હતી, જેના માટે કેટલાક ઓર્કેસ્ટ્રા પ્લેયર્સ સ્ક્રીનની નજીક બેસતા હતા. તે દરેક સીન પ્રમાણે સંગીત આપતો હતો.

આ ફિલ્મ વોર્નર બ્રધર્સ દ્વારા બનાવવામાં આવી હતી. શૂટિંગ દરમિયાન જ તમામ ભાઈઓને ન્યુમોનિયા થયો હતો, જ્યારે તેમાંથી એક સેમ વોર્નરને મગજમાં ચેપ હોવાનું નિદાન થયું હતું. થોડા સમય બાદ તે કોમામાં સરી પડ્યા અને ‘ધ જાઝ સિંગ’ર રિલીઝ થયાના એક દિવસ પહેલાં જ મૃત્યુ પામ્યો. વોર્નર બ્રધર્સમાંથી કોઈ પણ ફિલ્મના પ્રીમિયરમાં પહોંચી શક્યું નથી.

સાઉન્ડ ફિલ્મો 1927 માં વિશ્વમાં આવી,પરંતુ ભારતની પ્રથમ સાઉન્ડ ફિલ્મ 1931માં ‘આલમ આરા’ હતી. અરદેશર ઈરાની દ્વારા રંગીન ફિલ્મોની જેમ સાઉન્ડ ફિલ્મો પણ ભારતમાં લાવવામાં આવી હતી.

આ ફિલ્મોના ઈતિહાસ સાથે જોડાયેલા કેટલાક રસપ્રદ તથ્યો પણ છે.

વિશ્વની સૌથી લાંબી ફિલ્મ – Matrjochka – 5700 મિનિટ (95 કલાક / 3 દિવસ, 23 કલાક)

વિશ્વની પ્રથમ એનિમેટેડ/કાર્ટૂન મૂવી – ફેન્ટાસમાગોરી (1908)

1915 – ફિલ્મના સેટને મોટા બનાવવાનું શરૂ થયું. આ સમયે સોફ્ટ લાઇટ, સ્પોટ લાઇટ અને સોફ્ટ ફોકસનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.

1920 માં, યુએસએ (હોલિવૂડ) માં મોટા પાયે ફિલ્મો બનવાનું શરૂ થયું.

1920 સુધીમાં, યુ.એસ.માં 800 ફિલ્મો બનાવવામાં આવી હતી, જે વિશ્વના ફિલ્મ નિર્માણનો 80% હતો.