શ્રાવણ મહિનામાં શિવજીની ભક્તિભાવપૂર્વક પૂજા-અર્ચન કરવાથી અનેક સંકટો દૂર થાય છે. શિવજીનાં આમ તો ઘણાં સ્વરૂપો છે, અને ઘણાં નામ છે, બધાં જ નામનો કોઈ ને કોઈ અર્થ થાય છે. કોઈ એવી પણ વાત છે, જે આજે પણ આપણને જિંદગી જીવવાની રીત શીખવે છે. આજે આપણે આ નામનો અર્થ અને એની પાછળનું કારણ જાણીશું.
પહેલું નામ – ઈશ્વર
મહાભારતના વિષ્ણુ સહસ્રનામ સ્તોત્રમાં વેદ વ્યાસે ભગવાન શિવ માટે ‘ઈશ્વર’ શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે. શિવપુરાણમાં પણ ઘણી જગ્યાએ શિવને ભગવાન તરીકે સંબોધવામાં આવ્યા છે. ઈશ્વરનો અર્થ થાય છે પ્રભુ. ભગવાન શિવને બ્રહ્માંડના સ્વામી માનવામાં આવે છે. આ જ કારણ છે કે શિવના દરેક નામમાં ઈશ્વર શબ્દ ઉમેરવામાં આવે છે. કેદારેશ્વર હોય કે મહાકાલેશ્વર. કાશી વિશ્વનાથનું એક નામ વિશ્વેશ્વર પણ છે. જે દરેક વસ્તુના સ્વામી છે તે ભગવાન છે. શિવપુરાણની રુદ્રસંહિતામાં બ્રહ્માના જન્મની કથા છે, જેમાં બ્રહ્મા કહે છે કે શિવે પોતાની ઈચ્છાશક્તિથી મને વિષ્ણુના નાભિના કમળમાંથી બનાવ્યો છે. તેમને ભગવાન પણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે શિવ પાસે બ્રહ્માંડના વિનાશનું કાર્ય છે, જેમની પાસે વસ્તુઓનો અંત લાવવાનો અધિકાર છે, હકીકતમાં તેઓ સ્વામી હોય છે.
બીજું નામ : વિદ્યેશ્વર
શિવપુરાણમાં શિવજીને વિદ્યેશ્વર પણ કહેવામાં આવે છે. વિદ્યેશ્વરનો અર્થ છે સર્વ જ્ઞાનનો સ્વામી. બૃહસ્પતિ દેવતાઓના શિક્ષક છે, શુક્રાચાર્ય રાક્ષસોના શિક્ષક છે અને ભગવાન શિવ સમગ્ર માનવ સમાજની રચના કરનારા સાત ઋષિના શિક્ષક છે. શિવજીને આદિગુરુ માનવામાં આવે છે. યોગ, જ્યોતિષ, તંત્ર અને ચિકિત્સા, આ બધી શિક્ષાઓ ફક્ત શિવની છે.
એક પૌરાણિક કથા અનુસાર, સમુદ્રમંથન પછી જ્યારે ભગવાન વિષ્ણુએ મોહિનીના રૂપમાં દેવતાઓને અમૃત પિવડાવ્યું ત્યારે રાક્ષસો ન્યાય માટે ભગવાન શિવ પાસે ગયા હતા. શિવ માટે બધા સમાન હતા. રાક્ષસોના રાજા બલિએ ભગવાન શિવને આખી વાત કહી અને કહ્યું કે દેવતાઓએ બધું જ અમૃત પી લીધું છે અને અમર થઈ ગયા. હવે તેઓ આપણા માટે દાનવો બની ગયા છે. ભગવાન શિવ આખી પરિસ્થિતિ સમજી ગયા અને કહ્યું, દેવતાઓએ આવું ન કરવું જોઈએ. જો અમૃત સમાનરૂપે વહેંચવાની વાત હોય તો તેમને આ જ કરવું જોઈએ. ભગવાન શિવે શુક્રાચાર્ય, રાક્ષસોના માસ્તર, એ સમયે મૃત સંજીવની વિદ્યા આપી હતી, જેના દ્વારા તેઓ મરી ગયેલા અને બળી ગયેલી વ્યક્તિને પણ જીવિત કરી શકતા હતા અને માત્ર રાખ જ રહી હતી. એ રાખ સાથે પણ તે વ્યક્તિને જીવિત કરી શકાય છે.
ત્રીજું નામ- નીલકંઠ
નીલકંઠ એટલે કે જેનું ગળું ભૂરું છે. આ વાર્તા સમુદ્રમંથન સાથે પણ જોડાયેલી છે કે જ્યારે દેવતાઓ અને દાનવોએ સમુદ્રમંથન શરૂ કર્યું ત્યારે સૌપ્રથમ એમાંથી હળાહળ નામનું ઝેર નીકળ્યું હતું. આ ઝેર એટલું પ્રબળ હતું કે દુનિયાનો વિનાશ શરૂ થઈ ગયો હતો. પછી ભગવાન વિષ્ણુના કહેવાથી બધા દેવતાઓ અને દાનવોને ભગવાન શિવની પ્રાર્થના કરવાની સલાહ આપવામાં આવી. શિવ બધાની રક્ષા માટે આગળ આવ્યા અને બધું જ ઝેર પી લીધું. ન તો મોઢામાં રાખ્યું કે ન પેટમાં ઉતાર્યું. બસ ગળામાં રોકી રાખ્યું હતું. ઝેરની અસરથી તેમનું ગળું ભૂરું થઈ ગયું તેથી તેમને નીલકંઠ કહેવામાં આવ્યા.
વાસ્તવમાં આ વાદળી રંગ આ ઝેર અનિષ્ટનું પ્રતીક છે. શિવ નીલકંઠ છે, કારણ કે દુષ્ટતાને સ્વીકાર્યા પછી તેઓ એને ગળામાં જ રોકી લે છે. ન તો તેઓ એને બહાર કાઢે છે કે એની દુનિયા પર કોઈ ખરાબ અસર પડી શકે છે અને ન તો તેઓ એને પોતાના પેટ સુધી પહોંચવા દે છે, જેથી તેમના શરીર પર કોઈ ખરાબ અસર પડે.
શિવનું નીલકંઠ સ્વરૂપ શીખવે છે કે તમારે ન તો દુષ્ટતાની અસર તમારા પર થવા દેવી જોઈએ અને ન તો એને સમાજમાં ફેલાવવા દેવી જોઈએ. એને એવી જગ્યાએ રોકો, જ્યાંથી એ આગળ ન વધી શકે. જે આ કાર્યમાં સક્ષમ છે એ શિવનું સ્વરૂપ છે.
ચોથું નામ-અઘોરી
શિવ એ તંત્રના દેવતા છે. તેમને આદિ અઘોરી એટલે કે વિશ્વના પ્રથમ અઘોરી પણ કહેવામાં આવે છે. પૌરાણિક મત એવો છે કે અઘોર એ છે, જેની બુદ્ધિ અને વર્તનમાં કોઈ ભેદભાવ ન હોય. જેમની બુદ્ધિમાં બીજા પ્રત્યે ભેદભાવ હોય છે, તે લોકો ઉગ્ર હોય છે. શિવ અઘોરી છે, એટલે કે તેઓ બધા માટે સમાન છે.
તમામ દેવી-દેવતાઓની પૂજામાં સામગ્રીનું વિશેષ મહત્ત્વ છે. ફક્ત શિવ જ છે, જેમની પૂજામાં તમે સામગ્રીઓમાં ઓછામાં ઓછી રાખો છો. માત્ર જળ ચઢાવીને પણ તેમને શાંત કરી શકાય છે. ભાંગ-ધતૂરા જેવી વસ્તુઓ, જે બીજી કોઈપણ પૂજામાં સામેલ નથી. પરંતુ એ શિવને અર્પણ કરીને મનાવી શકાય છે.
શિવ મનના દેવતા છે. શિવપુરાણ કહે છે કે શિવ તમારું કામ ઓછું અને તમારા વિચારો વધારે જુએ છે. જો તમે સારા હૃદયથી કંઈક ધરાવો છો તો તેઓ એ બધું સ્વીકારે છે. છપ્પનભોગ પણ શુદ્ધ લાગણી વિના ચઢાવવામાં આવે તો શિવજીને એ મંજૂર નથી. શિવજીને સરળ સ્વભાવ ગમે છે.
પાંચમું નામ- ચંદ્રશેખર
ચંદ્રશેખર કે આશુતોષ બંનેનો અર્થ એક જ છે. જેમણે ચંદ્રને પોતાના શિખર પર એટલે કે કપાળ પર ધારણ કર્યો છે, તેઓ ચંદ્રશેખર છે. શિવના આ નામમાં તેમનો સ્વભાવ છુપાયેલો છે. માથા પર ચંદ્ર ધારણ કરવો એટલે મનને હંમેશાં ઠંડું રાખવું.
રામાયણની વાર્તા છે કે રાવણ શિવને કૈલાસથી લંકા લઈ જવા માગતો હતો. તેણે વિચાર્યું કે હું શિવને સમજાવીને લઈ જઈશ. તેણે હાથ વડે કૈલાસ પર્વતને ઉપાડવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. જ્યારે શિવે જોયું કે રાવણ કૈલાસને તેની સાથે લંકા લઈ જવા માગે છે. તેમણે કૈલાસને તેમના અંગૂઠાથી દબાવ્યો અને રાવણનો હાથ ત્યાં જ દબાયેલો રહ્યો. ત્યારે રાવણને સમજાયું કે તેણે શિવને નારાજ કર્યા છે. વાસ્તવમાં ભગવાન એ સમયે પણ હસતા હતા. રાવણે શિવને શિવતાંડવ સ્તોત્ર સંભળાવ્યું અને તેમણે તેમનો મોટો અંગૂઠો કાઢીને રાવણને મુક્ત કર્યો.
ચંદ્ર શીતળતાનું પ્રતીક છે. મસ્તક પર ચંદ્રની હાજરી એ સ્પષ્ટ કરે છે કે શિવના સ્વભાવમાં શીતળતા છે. શિવ ક્રોધિત થયા હોય એવા બનાવો બહુ ઓછા જોવા મળે છે. અનેક રાક્ષસોનો વધ કરતી વખતે પણ શિવ ક્યારેય ગુસ્સે થયા નથી. શિવ ક્યારેય વિચલિત થતા નથી. હંમેશાં સ્થિર રહો, તેથી જ તેમને ચંદ્રશેખર કહેવામાં આવે છે.
છઠ્ઠું નામ- કૈલાસવાસી
શિવ કૈલાસ પર્વત પર જ રહે છે. તેઓ તેમના વ્યક્તિત્વમાં પણ એવા જ છે એટલે તેમને એવું કહેવામાં આવે છે. કૈલાસ એ ઊંચાઈનું પ્રતીક છે, સૌથી વધુ દુર્ગમ. આજે પણ કૈલાસ માનસરોવરની યાત્રા સૌથી મુશ્કેલ છે. કૈલાસ પર શિવનું સ્થાયી થવું એ એક મોટી નિશાની છે. વિદ્વાનો માને છે કે કૈલાસ ઊંચાઈનું પ્રતીક છે. શિવ તેમની તપસ્યાની ટોચ પર છે. આ કૈલાસ તેમની તપસ્યા અને ધ્યાનની ઊંચાઈ છે.
કૈલાસ પર બેઠેલા શિવ આપણને એક ઊંડી વાત સમજાવે છે. તેમના ગળામાં સાપ, તેમના શરીર પર રાખ અને ઓછામાં ઓછી વસ્તુ સાથે તેઓ બરફીલા પર્વત પર રહે છે. એ જીવનનાં મૂલ્યો પ્રત્યે આત્મસન્માન અને સમર્પણની નિશાની છે. ભલે તમારા જીવનમાં સંસાધનો કેટલાં ઓછાં હોય. ધન, કીર્તિ અને સુખનો અભાવ હોય તોપણ તમારા સ્વાભિમાન અને જીવનમૂલ્યોની ઊંચાઈને ઓછી થવા ન દો. આ શિવ દ્વારા શીખવવામાં આવ્યું છે.
સાતમું નામ : વાઘંબરધારી
શિવને વાઘંબરધારી પણ કહેવામાં આવે છે. વાઘંબરધારી એટલે કે જે વાઘનું ચામડું પહેરે છે. શિવ બીજા કોઈ વસ્ત્રો પહેરતાં નથી. તેઓ વાઘંબરામાં જ રહે છે. ઘણી જગ્યાએ એવો પણ ઉલ્લેખ છે કે શિવનું આસન પણ સિંહના ચામડથી બનેલું છે.
જીવન જીવવાનું ઊંડું સૂત્ર આ બાબતમાં છુપાયેલું છે. વાઘ અને સિંહ એવાં બે પ્રાણીઓ છે, જે હંમેશાં હિંસક નથી હોતાં. જ્યારે તેઓ ભૂખ્યા હોય ત્યારે જ શિકાર કરે છે. ન તો તેઓ બીજાને બિનજરૂરી રીતે પરેશાન કરે છે અને ન તો તેઓ જંગલને ખલેલ પહોંચાડે છે. તેઓ પોતાનામાં ખુશ રહે છે.
શિવનું વાઘંબરા ધારણ કરવું એ સંકેત છે કે શાંતિપૂર્ણ જીવન જીવવા માટે આ જીવનશૈલી અપનાવવી જોઈએ. તમારા અને તમારા પરિવાર માટે વધુ સમય કાઢો, પૈસા કમાવવા અને આજીવિકા માટે તેટલો સમય આપો, જેમાં તમારી જરૂરિયાતો પૂરી થાય.
સિંહ અને વાઘમાં વધુ એક વસ્તુ સમાન છે. કુંડલિની શક્તિ ખૂબ જ સક્રિય છે. તેઓ તેમના 20 કિમી વિસ્તારમાં આવતાં દરેક પ્રાણીનો ખ્યાલ ગમે ત્યાં બેસીને મેળવી લે છે. તેઓ તેમના ફોકસમાં મક્કમ છે. વાઘંબરધારી શિવ કહે છે કે દરેક મનુષ્યે ધ્યાન કરવું જોઈએ. ધ્યાન તમારી કુંડલિની શક્તિને જાગ્રત કરે છે.
આઠમું નામ : મહાકાલ
મહાકાલનો સીધો અર્થ છે- જે કાળોનો કાળ છે. મધ્યપ્રદેશના ઉજ્જૈનમાં આ જ નામનું એક જ્યોતિર્લિંગ પણ છે. કાલના બે અર્થ છે એક મૃત્યુ અને બીજો સમય. ઉજ્જૈન કાળ ગણતરીનું કેન્દ્ર છે અને જ્યાં મહાકાલ જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના કરવામાં આવી છે એ સ્થાન છે, જ્યાંથી કર્ક રેખા પસાર થાય છે.
મહાકાલ તંત્રના દેવતા છે. તેઓ અઘોરીઓ માટે આરાધ્ય છે. તેઓ મૃત્યુનો ભય દૂર કરે છે. શિવનું આ સ્વરૂપ કહે છે કે મૃત્યુ અનિવાર્ય છે. એ એક દિવસ તો આવે જ છે. મહાકાલ મૃત્યુનો ભય દૂર કરે છે. મહામૃત્યુંજય મંત્ર જેના માટે મહાકાલ પ્રસિદ્ધ છે એ વાસ્તવમાં માત્ર અકાળ મૃત્યુને ટાળવા માટેનો મંત્ર નથી. એ મૃત્યુનો ભય પણ દૂર કરે છે.
શિવ કહે છે કે મૃત્યુના ભયનો અંત એ જ મોક્ષનો એકમાત્ર રસ્તો છે. જ્યાં સુધી તેના મનમાંથી મૃત્યુનો ભય દૂર ન થાય ત્યાં સુધી કોઈપણ જીવ મોક્ષ પામી શકતો નથી. આસક્તિથી મુક્ત થવું એ મોક્ષ છે.
નવમું નામ- શંકર
શંકર એટલે કલ્યાણકારી અથવા શુભ. ભગવાન શંકર કલ્યાણકારી છે. વેદ અને પુરાણ કહે છે, ‘શામ કરોતિ સહ શંકર.’ સાજા કરનાર એટલે કે સુખ આપનાર શંકર છે. તેમને શંકર કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેઓ ફક્ત દરેકને આશીર્વાદ આપે છે. શિવ તેમની પૂજા કરનાર કોઈપણ મનુષ્યમાં ભેદ રાખતા નથી.
દેવો હોય કે દાનવો, તેમની આગળ બધા સમાન છે. જ્યારે પણ રાક્ષસો પર કોઈ મુશ્કેલી આવી ત્યારે તેઓ શિવના શરણમાં જતા. શિવે તેમને સાચો રસ્તો પણ બતાવ્યો.
શિવ શીખવે છે કે તમારામાં બીજાનું ભલું કરવાની ભાવના હોવી જોઈએ. જે કોઈ તમારી સામે મદદ માટે આજીજી કરે અને જો તમે સક્ષમ હો તો કોઈપણ ભેદભાવ વિના તેને મદદ કરો.
